Świat kolejek wąskotorowych

Artykuł Dzieje Helu-leśna kolej autorstwa Mirosława Kuklika,który ukazał się w 13(201) numerze dwutygodnika "Helska Bliza" z 2005 roku.

LEŚNA KOLEJ

Jednym z mało poznanych przyczynków do dziejów naszego miasta jest historia wąskotorowej kolejki leśnej,przebiegającej przez obszar rybackiego lasu od Helu do Jastarni.

Istniała ona w pierwszych dwóch dekadach XX,a dokładnie w latach 1901-1921,a jeszcze na początku lat 20.XX wieku z rejonu obecnego Parku kaszubskiego wybiegały tory, którymi wyjeżdżali więźniowie do pracy na leśnych plantacjach. Nie jest pewne,czy kursowały na niej wagoniki ciągnięte przez lokomotywę-o istnieniu której wspomina artykuł w Gazecie Gdańskiej z 1937 roku. Bardziej prawdopodobne jest,że wagoniki-lub wagonik-napędzany był  wyłącznie siła ludzkich mięśni,co potwierdzają dwie zachowane relacje z podróży tą niecodzienną linią.Ich autorami są dwaj księża: Paweł Stefański-długoletni proboszcz w Jastarni oraz ks.Wacław Kruszka,który odwiedził Półwysep Helski w sierpniu 1920 roku i zdążył jeszcze odbyć podróż tą kolejką.
Opis ks.Stefańskiego zamieszczony w jego znakomitych"Wspomnieniach z Jastarni 1917-1939"jest następujący:
Dziś już sobie trudno wyobrazić jak letnicy bez kolei i bez portu łódkami,kutrami z Pucka znaleźli drogę do nas. Nie było żadnej stałej komunikacji,wszystko odbywało się "okazją". Od Helu do Jastarni był już wprawdzie tor kolejowy,ale jedynie dla kolejki polowej. Rybacy korzystali z tego toru na swój sposób,aby za specjalnym pozwoleniem udawać się do Helu na rybołóstwo. Nie było tu żadnej lokomotywy,toteż rybacy siadali poprostu na tak zwanego psa,to jest małą platformę o czterech kołach,zupełnie otwartą,i za pomocą długich kijów popychali ją naprzód.A jeżeli wiał silny,korzystny wiatr to na tej platformie wystawiano żagielek.No proszę!Wagonik maluśienki poruszający się za pomocą żagla.

Równie obszerny opis tej kolejki zawdzięczamy ks.Wacławowi Kruszce,polskiemu duszpasterzowi,wybitnemu działaczowi Poloni amerykańskiej. W roku 1920 odwiedził on Pomorze. Przebywając w Sopocie odbył m.in.obowiązkową wycieczkę parowcem,w którym posiliwszy się dobrze w"Loewengrube"(Lwiej Jamie)postanowił dostać się do pobliskiej Jastarni. Dokonał tego wykorzystując istniejącą kolejkę wąskotorową,przebiegającą miedzy Helem i  Borem,a służącą głownie robotnikom lub więżniom pracującym przy zalesianiu helskich wydm.
Jak wynika z relacji,do kolejki ks. Kruszko wsiadł na "stacji"znajdującej się w helskim porcie. Zajął miejsce w jedynym,odkrytym wagoniku "frachtowym",za lokomotywę którego służyło dwóch Kaszubów i dwie Kaszubki z długimi kijami. Stali oni parami z przodu i tyłu platformy,by na dany znak odpychać się kijami,rozpędzając wagonik nawet do prędkości 10-20 mil na godzinę. W swoich zapiskach ks.Kruszka wspomina o miejscowych kobietach,które wraz z dziećmi masowo zbierały poziomki w lesie. Po dotarciu do Jastarni i odwiedzeniu tamtejszego proboszcza,ks.Kruszka tym samym środkiem wyruszył w drogę powrotną. Tym razem przeżył nawet niegrożny-na szczęście-wypadek. Na jednym z rozjazdów zwrotnica nie została przestawiona i rozpędzony wagonik wykonal gwałtowny skręt,który go wykoleił. Nasz bohater skomentował to krótko: Nigdy w życiu tak przyjemnej jazdy koleją nie zażyłem jak dzisiaj na półwyspie Heli.

Poza tymi relacjami o tej specjalnej lini kolejowej wspomina też dokument odnotowany w pamiętnikach ostatniego przed I wojną światową naczelnika gminy Hel.Jest to umowa z roku 1901 zawarta pomiędzy skarbem państwa pruskiego a gminą Hel na dzierżawę pasa gruntów lokalnych,niezbędnych do wykonania torowiska kolejki leśnej.Brzmi ona następująco:
1. Gmina Hel przyznaje Skarbowi Państwa w drodze dzierżawy  prawo do pasa ziemi należącego do gminy Hel o szerokości nie większej niż 5 metrów,od brzegu portowego aż do granicy składowiska fiskalnego na północ od wioski Hel,w celu założenia i gospodarczego wykorzystywania kolei leśnej przez Leśny i Wydmowy Rewir Skarbowy(Forst-und Dunenfiskalischer Revierforsterbezirk) Hel-Jastarnia,do używania i utrzymywania w wymaganym stanie na koszt skarbu państwa.
Gmina Hel zastrzega sobie prawo dla członków swojej gminy,aby posiadali oni  prawo do przekraczania znajdującej się na tym pasie lini kolejowej w przygotowanych przez Skarb Państwa przejściach.Ponadto do-w razie potrzeby-przejściowego suszenia sieci na pasie kolei.Zobowiązuje się jednakże przy tym do możliwie najlepszego poszanowania urządzeń kolejowych i unikania powodowania zakłóceń w ich działaniu.W porcie,jak do tej pory,przekracznie torów leżących na wybrzeżu portowym jest możliwe w każdym miejscu.      
2. Skarb Państwa zapewnia:                                                                                                                                                          
- Jako odszkodowanie za przyznanie prawa użytkowania pasa kolei przez gminę Hel wypłatę jednorazowego odszkodowania w wysokości 100 marek 25 fenigów,płatnych w ciągu tygodnia po potwierdzeniu niniejszej umowy.                                                                                                                                                              
- Dzierżawę roczną w wysokości dwóch marek  po raz pierwszy płatną każdego 1.pażdziernika z góry przez okres dzierżawy.    
3. Okres dzierżawy obejmuje 30 lat,licząc od 1 pażdziernika 1900 roku.Obie strony mają prawo do wypowiedzenia zawartego w tej umowie stosunku dzierżawy do 1.pażdziernika 1930 w ciągu 4 tygodni przed 1.pażdziernika 1929.Jeżeli do 1.pażdziernika 1929 wypowiedzenie nie nastąpi,wówczas umowa zostaje przedłużona bez uzgadniania na kolejny rok.W taki sam sposób bez dodatkowego uzgadniania umowa może być każdorazowo przedłużana na następny rok.Wszystkie wynikające z umowy koszty obciążają Skarb Państw.

Hel.
8 lipca 1901                                                                                                                                        

Późniejsza kolej normalnotorowa,zbudowana w latach 1921-22 powstała na odcinku Jastarnia-Hel na trasie starego torowiska kolei wąskotorowej,co znacznie ułatwiło jej budowniczym pracę.                                                                                          :lol:

Do tego materiału można już dodać że była to kolejka o rozstawie 750mm. Służyła ona do prac związanych z zalesianiem naszych wydm. Biegła ona z Helu do Jastarni. Miała ona na stanie jeden parowozik (niestety nie wiem jakiego typu) oraz kilka wagoników. Pracownicy i więźniowie mieli także do dyspozycji kilkadziesiąt metrów przęseł patentowych o rozstawie 600mm i kilka wagoników o tym samym rozstawie. Przęsła te były rozkładane od torów szlakowych do miejsca aktualnego zalesianie i wagonikami dostarczano tam sadzonki.

Ciekawy materiał ake w końcu 600 czy 750 :?:  Czy obie :?:  :?:

Obie. 600tka  była "przenośna".

Parę słów dla uzupełnienia i małej korekty.

Kolejka leśna powstała w 1909 roku. Zarządcą kolejki i taboru przed I wojną światową było niemieckie Leśnictwo Rewiowe Hel. W jej zasobach było 13 km ułożonego torowiska o szerokości 750mm. Pierwsza część torowiska czyli około 4 km zakupiona została w 1909 roku a pozostałe 9 km zakupione zostało w latach 1913-1915. Do tego zakupione zostało około 6 km przęseł patentowych o prześwicie 600mm. Podczas działań wojennych I wojny światowej około 3 km torów patentowych o szerokości 600mm zostało zdemontowane i wywiezione w głąb Niemiec. Na początku lat 20 ubiegłego wieku z polecenia Gdańskiej Dyrekcji Kolei zostało rozebrane w całości torowisko o prześwicie 750mm a na jego nasypie po przebudowie ułożono torowisko normalnotorowe relacji Puck-Hel. Po tym okresie leśnicy używali jeszcze tylko około 3 km torowiska o prześwicie 600mm. Torowisko oraz tabor po demontażu przez pewien okres składowano na terenie leśnictwa. W 1925 roku sprzedano go do Spółki Kolei Leśnych w Katowicach. Z tej transakcji zachował się protokół zdawczo-odbiorczy datowany na 27 maj 1925 rok . Protokół ten można zobaczyć w Archiwum Państwowym w Gdyni. Z tego dokumentu możemy wyczytać ze kolejka miała na stanie między innymi sześć lorek zakupionych w latach 1909-1915, znaczną ilość zwrotnic i progów żelaznych. Według ówczesnych ekspertów stopień zużycia szyn wynosił 10 % a pozostałych elementów 50 %. A w tym miejscu małe sprostowanie mojego wcześniejszego posty. Nie było parowoziku tylko dwie lokomotywki spalinowe. Pierwsza lokomotywka to „DEUTZ” model I-12 zakupiona w 1909 o sile 16 KM i wadze 5.300 kg . Druga lokomotywka to „OBERURSEL” zakupiona w 1917 roku o mocy 25KM.
Posiadanie tych lokomotywek po pozbyciu się torowiska oraz taboru było już zbędne tak więc w 1926 roku postanowiono je sprzedać. Odbyło się to po przetargu zorganizowanym 29 listopada 1928 roku. Na podstawie dokumentów można się pokusić o opinie że lokomotywki były w fatalnym stanie ponieważ odsprzedano je na złom. Po wybudowaniu kolei normalnotorowej i zdemontowaniu kolejki wąskotorowej leśnictwo dla zachowania płynności dowozu swoich pracowników i materiałów na teren prac leśnych zakupiło w październiku 1928 roku  normalnotorową drezynę motorową. A to już całkiem inna ale także bardzo ciekawa historia.

Cóż to za historia :?:

Po zlikwidowaniu kolejki wąskotorowej i wybudowaniu na jej miejsce kolejki normalnotorowej Leśnictwo Hel aby utrzymać dalsze prace związane z pielęgnacja lasu było zmuszone do zakupu drezyny motorowej. Zakupu dokonano w październiku 1928 roku. 11 grudnia 1928 roku Dyrekcja Lasów Państwowych podpisała akt administracyjny z Dyrekcją Kolei Państwowych w Gdańsku w sprawie kursowania drezyny leśnej na trasie Hel – Jastarnia. Aby  drezyna mogła się poruszać na tym odcinku kolej postawiła kilka warunków: drezyna leśna mogła się tylko poruszać w okresie od 1 października do 14 maja , do drezyny nie mogło być przyczepione nie więcej niż dwa wagony, a prędkość kolejki przodem nie mogła przekraczać 30 km/godz. zaś  pchać wagony nie szybciej niż 15 km/godz.
Administracja lasów musiała zgłaszać każdorazowe uruchomienie drezyny zawiadowcy stacji z godzinnym wyprzedzeniem. Kolejnym warunkiem możliwości poruszania się drezyną było zobowiązanie się Dyrekcji Lasów do niezwłocznych napraw na jej koszt wszelkich szkód powstałych na skutek prowadzenia ruchu na tej trasie wobec kolei lub jej pracowników.
Ciekawostką jest także wymóg aby motorniczym drezyny był pracownik kolei opłacany i utrzymywany (musiał mieć mieszkanie) przez dyrekcje lasów. Kolej także sprawowała nadzór techniczny nad drezyną. Dyrekcja lasów musiała także co miesiąc uiszczać opłatę za korzystanie z torowiska oraz opłacanie na ogólnych warunkach wynajmowane wagony. Opłata ta wynosiła miesięcznie 30 zł. Za postój drezyny  nie musieli uiszczać opłaty ponieważ motorówka stacjonowała na Helu na prywatnej bocznicy należącej do lasów.
Umowa ta weszła w życie  z dniem 1 stycznia 1929 roku i obowiązywała do 1935 roku do czasu powstania Rejonu Umocnionego Hel. Powstanie RUH definitywnie zakończyło funkcjonowanie helskiej kolejki leśnej.  Umowa miedzy koleją a lasem dawała możliwość utrzymywania w określonym okresie i dniach roboczych 4 kursów dziennie. Według starych dokumentów wyjazdy z Helu odbywały się w godzinach 7,00 ; 9,30 ; 14.00; 16.50 a przyjazdy z Jastarni w godzinach: 9.00 ; 11.00 ; 15.40 ; 18.00. Z przewozach tych w wagonach osobowych mogli także korzystać okoliczni mieszkańcy oraz turyści.

Tak na marginesie,ciekawe jak te lokomotywki wyglądały,spotkał sie ktoś z nimi w necie :?:

Fotka z Jastarni, źródło NAC (http://audiovis.nac.gov.pl/obraz/125613/353951a85bc6eb0aafc8a740309ac290/)

(http://images37.fotosik.pl/121/9eced4a10f02185f.jpg)

http://audiovis.nac.gov.pl/obraz/100284/46356afe55fa3cea9cbe73ad442cad47/
Znalazłem fotki kolejki na Helu